بیماری «هاری» و توصیه های خودمراقبتی برای پیشگیری از آن

در سال گذشته (1397) بیش از 207 هزار مورد حیوان گزیدگی و 6 مورد مرگ ناشی از بیماری هاری در کل کشور رخ داده است. با توجه به آمار بالای حیوان گزیدگی در کشور، واضح است که نظام سلامت کشور از طریق ارائه خدمات شبانه روزی در بیش از 700 واحد درمان و پیشگیری هاری در سراسر کشور، موفق شده از ابتلا و مرگ حتمی تعداد زیادی از افرادی که توسط حیوانات هار گزیده شده اند پیشگیری نماید. متاسفانه در سال های اخیر موارد حیوان گزیدگی در کشور به علت افزایش تعداد سگ های ولگرد در شهرها و روستاها، رو به افزایش بوده و اگر اقدامی جدی برای جمع آوری سگ های ولگرد انجام نشود، پیشگیری و مقابله با حیوان گزیدگی و کنترل بیماری هاری، روز به روز دشوارتر خواهد شد.
از آنجا که برای اولین بار، «لویی پاستور» دانشمند فرانسوی موفق به ساخت واکسن هاری و اهدای آن به جامعه بشری شد، برای بزرگداشت خدمات آن دانشمند برجسته، سالروز فوت او (28 سپتامیر/6 مهر) به عنوان روز جهانی هاری انتخاب شده است. هدف از تعیین این روز، ایجاد فرصتی برای آموزشی و افزایش آگاهی تمامی افراد جامعه در مورد بیماری، پیشگیری از حیوان گزیدگی و کنترل و حذف بیماری هاری در جوامع بشری است.

بیماری هاری چیست؟

هاری نوعی عفونت ویروسی دستگاه اعصاب مرکزی است که قابل انتقال بین حیوان و انسان بوده و معمولا به واسطه گزش حیوان هار به انسان متقل می شود و در صورت بروز علائم بیماری در انسان، متاسفانه همیشه (در 100 درصد موارد) کشنده است. اما خوشبختانه با وجود کشندگی بالای بیماری، در صورت انجام تمامی مراحل پیشگیری و درمان (شامل شستشوی صحیح محل گزش با آب و صابون و مواد ضدعفونی کننده، واکسیناسیون و تزریق به موقع سرم ضدهاری) می توان از ابتلا به هاری پیشگیری کرد.

راههای انتقال بیماری هاری

• ویروس هاری هنگام گزش و از طریق بزاق حیوان هار به انسان انتقال می یابد.
• ویروس می تواند از طریق تماس بزاق حیوان هار با خراش پوستی، چشم و غشاهای مخاطی دهان، مقعد و واژن وارد بدن انسان شده و باعث بروز هاری در انسان شود.

ویروس پس از ورود به بدن، در عضلات تکثیر یافته و خود را به سیستم اعصاب مرکزی می رساند و نهایتا به غدد بزاقی انتشار می یابد.

 نشانه های بیماری هاری درانسان

دوره کمون (نهفته) بیماری در انسان حدود 2 تا 3 ماه است ولی ممکن است از چند روز تا یک سال هم طول بکشد. مدت این دوره، بستگی به مقدار ویروس وارد شده به بدن، محل گزش و شدت زخم دارد. در صورت گزش در قسمت سروگردن و ناحیه تناسلی، خطر ابتلا به هاری بیشتراز مواقعی است که گزش در سایر نواحی بدن باشد.
نشانه ها شامل احساس اضطراب و نگرانی، سردرد، افزایش مختصر درجه حرارت بدن و بی قراری، درد و خارش در محل زخم ون افزایش ترشحات بزاق، گرفتگی های عضلات تنفسی و تشنجات عمومی و در موارد نادر، هاری فلجی و کماست. بعد از بروز علائم، بیمار حداکثر 2 هفته عمر می کند.

نشانه های بیماری هاری در حیوانات

این بیماری در همه حیوانات خونگرم ممکن است دیده شود ولی سگ ها بیشتر از بقیه در معرض خطر هستند. علائم در سگ ها شامل رفتار غیرطبیعی، اضطراب غیرعادی، افزایش تحریک پذیری و بی اشتهایی است. طی یک تا دو روز علائم اضطرابی افزایش یافته، حیوان حالت تهاجمی به خود می گیرد و تمایل شدیدی به گاز گرفتگی اشیاء، حیوانات و انسان ها حتی صاحب خود، نشان می دهد؛ اغلب خود را نیز گاز گرفته و زخم های شدیدی در بدن خود ایجاد می کند؛ به علت فلج عضلات حلق، بلع بزاق برایش امکان پذیر نیست که منجر به افزایش ترشحات بزاقی و تغییر صدای حیوان می گردد.
شکل آرام یا بی صدای بیماری، نشانه های فلجی دارد و مرحله تحریکی بسیار کوتاه است یا وجود ندارد. فلج از عضلات سرو گردن شروع شده و بلع را مشکل می کند؛ به طوری که گاه صاحب حیوان، مشکوک به وجود جسم خارجی مثل استخوان در گلوی حیوان می گردد. فلج به دست ها و پاها گسترش یافته و نهایتا منجر به مرگ حیوان می شود.
در گربه ها در اغلب موارد بیماری به شکل تهاجمی و علائم شبیه هاری در سگ است.
روباه، شغال و گرگ نیز در برابر ویروس حساس بوده و اکثرا به نوع خشمناک بیماری دچار می شوند.

پیشگیری از هاری در انسان

با توجه به اینکه در اغلب موارد ویروس هاری از طریق گزش سگ هار به انسان انتقال می یابد، یکی از مهم ترین راهکارهای پیشگیری از هاری درانسان، پیشگیری و کنترل هاری در سگ هاست. بنابراین ضمن کنترل جمعیت سگهای بی صاحب و ولگرد ، لازم است همه افراد جامعه در مورد چگونگی پیشگیری از هاری به دنبال گزش حیوانات و رعایت احتیاطات لازم در مواجهه با سگهای غریبه آموزش ببینند.

اقدامات لازم در افراد گزیده شده

• تمام افرادی که توسط حیوان مورد گزش قرار می گیرند باید برای انجام اقدامات پیشگیری به نزدیک ترین مرکز خدمات جامع سلامت مراجعه کنند.
• اولین اقدام پس از گزش، شستشوی تمامی جراحت حداقل به مدت 15 دقیقه و ضدعفونی کردن محل زخم با الکل یا بتادین است.
• انجام واکسیناسیون هاری ضروری است.
• در صورت نیاز، سرم ضدهاری در محل جراحت تزریق می شود .

واکسیناسیون افراد در معرض خطر بیماری هاری

در افرادی که احتمال ابتلای آنان به هاری زیاد است، واکسیناسیون باید قبل از تماس با حیوانات انجام شود.
این افراد شامل دامپزشکان، طبیعت گردانان، آتش نشانان، غارنوردان، شکارچیان، محیط بانان و ... هستند.

توصیه های خودمراقبتی پیشگیری از حیوان گزیدگی و کنترل بیماری هاری

• بیشترین موارد حیوان گزیدگی انسان ها، توسط سگ ها روی میدهد؛ از نزدیک شده به سگ های ولگرد و بدون صاحب بپرهیزید.
• حیوانات اهلی و وحشی نیز می توانند آلوده به ویروس هاری باشند؛ از آزار و اذیت و نزدیک شدن به حیوانات پرهیز کنید.
• در صورت بروز گزش یا تماس با حیوانات به صورتی که منجر به مجروح شدن یا خراش پوستی شود، بلافاصله به نزدیک ترین مرکز خدمات جامع سلامت مراجعه کنید. فراموش نکنید که ممکن است حیوان مبتلا به هاری باشد و شما ندانید. همچنین فراموش نکنید که بیماری هاری 100 درصد کشنده است.
• پنجه کشیدن گربه، همانند گازگرفتن محسوب می شود و نیازمند انجام اقدامات پیشگیری از هاری است.
• در صورت حیوان گزیدگی، اولین اقدام شستشوی محل گزش با آب و صابون به مدت 15 دقیقه است.
• در صورتی که سگ یا گربه نگهداری می­کنید، باید هرساله آنها را نسبت به بیماری هاری واکسینه کنید.

تنظیم: مهندس سارا نعیمی
تهیه شده در: گروه آموزش و ارتقای سلامت معاونت بهداشت دانشگاه علوم پزشکی تهران
منبع: بسته آموزشی «حذف هاری با واکسیناسیون (سگها)»؛ دفتر آموزش و ارتقای سلامت و مرکز مدیریت بیماریهای واگیر معاونت بهداشت و مرکز روابط عمومی واطلاع رسانی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی؛ 1398